موضوع: کاربرد حتی در زبان عربی
حتی در زبان عربی ،حرفی از حروف معنایی است.و به جهت افاده معانی
مختلف ،وتعداد وجوه وتشعب اقوال شکایت نحویون را در پی داشته است.
وگفته اند که در زبان عربی دارای سه معنا بوده:1.انتهای غایت 2.تعلیل 3.استثنا ودر این زبان وحیانی با سه عنوان متفاوت استعمال میشود:
1-حتی جاره: به عقيده بعضی حرف جرّ محسوب می شود و به عقيده عده ای به نيابت از « إلی» مجرور می کند و مجرور آن به دو صورت می آيد :
الف- يا اسم صريح (ظاهر) است نه ضمير .
ب – يا مصدر مؤوّل از < أن> و < فعل مضارع > است .
الف – هرگاه مجرور حتّی اسم ظاهر باشد ما بعد حتّی دو حالت دارد : 1- مابعدش داخل در حکم ماقبلش است . در اين صورت به آن < حتّی الغائيّة > گويند. مثل : < قرَأتُ الدرسَ حتّی آخِـرِکلمةٍ فيه . > درس را تا آخرين کلمه ی در آن خواندم . يعنی کل درس را خواندم . 2- ما بعدش داخل در حکم ما قبلش نيست . در اين حالت حتّی يا به معنی < إلی > لِانتهاء الغاية المکانية است. مثل : « أکلتُ السَمَکةَ حتّی رأسِها . » يعنی ماهی را تا سرش خوردم پس سرش خورده نشد . لذا در اين مثال ما بعـد حتّی داخل در ما قبلش نيست.و يا به معنای< إلی > لِانتهاء الغاية الزمانيةاست . مثل : < سِرتُ حتّی مَطلع الفجر . > تا زمان طلوع فجر حرکت کردم.يعنی حرکت من تازمان طلوع فجر بود.
ب – يا مصدر مؤوّل از <أن> و < فعل مضارع > در محل جر است . که در اين حالت حتّی از نظر معنا سه وجه دارد .
اول : بمعنی انتهاء الغاية يعنی < إلی أن > ، مثل : سِر حتّی تبلُغَ الجبلَ. تقدير آن اينگونه است : سِر إلی أن تبلغَ الجَبَلَ . حرکت کن تااين که به کوه برسي. (يا) سِر حتّی (إلی) بلوغِ الجبَلِ . تارسيدن به کوه حرکت کن . دوم : بمعنی التعليل يعنی < لِأن > يا < کي أن > مثل : شَرِبتُ الدواءَ حتّی أصحَّ . دارو را برای بهبودی نوشيدم .
سوم : بمعنی الاستثناء يعنی < إلّا أن > مگر يا جز اين که . مانند : < حتّی تُنفقوا > دراين آيه : < لَن تنالوا البِرَّ حتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبُّونَ .> يعنی : هرگز به نيکی دست نخواهيد يافت مگر ( جز ) اين که از آنچه دوست می داريد انفاق کنيد .

دوم : بمعنی التعليل يعنی < لِأن > يا < کي أن > مثل : شَرِبتُ الدواءَ حتّی أصحَّ . دارو را برای بهبودی نوشيدم .
سوم : بمعنی الاستثناء يعنی < إلّا أن > مگر يا جز اين که . مانند : < حتّی تُنفقوا > دراين آيه : < لَن تنالوا البِرَّ حتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبُّونَ .> يعنی : هرگز به نيکی دست نخواهيد يافت مگر ( جز ) اين که از آنچه دوست می داريد انفاق کنيد .
از مواردی که در عبارت حتی استعمال میشود واز الی به جای آن نمیتوان استفاده کرد وقوع فعل مضارع منصوب به واسطه أن مقدره بعداز حتی میباشد.که بر افعال نیز وارد میشود.
نکته:حتی جاره در لفظ شبیه حتی ابتدائیت است.حتی ابتدائیه فقط در جمله ای که از لحاظ اعرابی مستقل از ماقبل است دخل میشود.
2-حتی عطف: حتّی عاطفه به معنای < واو > می باشد وفقط اسم را بر اسم معطوف می کند . و معطوف آن اسم ظاهر است نه ضمير ، ومفرد است نه جملـه . لـذا معطـوف بعد از حرف عطف حتّی دارای چهار حالت است :
در دو معنای انتهای غایت،مثل:(نمت البارحة حتی الصباح) و در معنای (مع) میاید مثل))قدم الحاج حتی المشاة))
3-حتی ابتدا: حتّی ابتدائيّه بر جمله وارد می شود يعنی بعد از آن يک جمله واقع می شود و آن جمله می تواند اسميه باشد و يا فعليه و فعل آن ماضی باشد يا مضارع . و جمله بعد از آن محلی از إعراب ندارد و مضمون آن جمله غايتی برای چيزی از ماقبلش است . جمله اسميه بعد از حتّی مثل :
« فما زالت القتلَی تَمُجُّ دِماءَها بدِجلَةَ حتّی ماءُ دِجلةَ أشکَلُ »
فعل ماضی بعد از حتّی مثل : < ثُمَّ بدَّلـنا مکانَ السَّيِّئةِ الحسنةَ حتّی عَفَوا و قالوا … > و < رأيتُ ظبياً يَمشی بهُدوءٍ علی الرَّملِ حتّی بَلَغَ قِمَّةَ أحَدِ التِّلالِ . >
فعل مضارع بعد از حتّی مطابق با قرائت کسانی که فعل مضارع بعد از آن را مرفوع می خوانند مثل : < و زُلزِلوا حتّی يقولُ الرسولُ .>
پس در نتیجه حتی درآیه61 سوره انعام ،حتی ابتدائیت میباشد.
منبع:مغنیه ابن هشام
نشریه پژوهش نامه علوم انسانی